Archaeology – Page 4 – BantuFirst: The first Bantu speakers south of the rainforest

Prolonged disease epidemic possibly caused population collapse in Central Africa 1600-1400 years ago

A new study by the BantuFirst team published in the journal Science Advances shows that Bantu-speaking communities in the Congo rainforest underwent a major population collapse from 1600 to 1400 years ago, probably due to a prolonged disease epidemic, and that significant resettlement did not restart until around 1000 years ago. These findings revise the population history of no less than seven present-day African countries (Cameroon, Central African Republic, Democratic Republic of the Congo, Republic of the Congo, Gabon, Equatorial Guinea, and Angola) and challenges the commonly held belief that the settlement of Central Africa by Bantu-speaking communities was a continuous process from about 4000 years ago until the start of the transatlantic slave trade.

Ongoing debates about decolonization, restitution of African cultural heritage and antiracism have also renewed interest in the European colonization of Central Africa, even if it was a relatively short period in the long and eventful history of the region. Modern humans lived in the savannas of Central Africa several tens of thousands of years before they emerged in Europe. Also, in the Congo rainforest did our ancestors overcome many challenges long before the first European expedition traversed it, as shown again in this recently published study.

_{The first sedentary societies of Bantu speakers in the Congo rainforest}

_settled_{there from 700 BCE; Momboyo River close to the}

_{Salonga National Park in}_{the DRC © Wannes Hubau 2015}

_{In search of evidence for the first settlements of Bantu speakers south of the}

_Congo_{rainforest: archeological excavations near Idiofa (Kwilu Provincie, DR Congo)}

_as_{part of the BantuFirst-project © Igor Matonda 2019}

Unique interdisciplinary research method

As part of a cross-disciplinary research project examining the interconnections between human migration, language spread, climate change and early farming in pre-colonial Central Africa, the current study combines a comprehensive analysis of all available archeological radiocarbon dates as a proxy for human activity and demographic fluctuation with a comprehensive analysis of the diversity and distribution of pottery styles as a proxy for socio-economic development. These well-dated archeological records were further compared in this study with genetic and linguistic evidence to gain new insights into the ancient settlement history of Bantu-speaking populations in the Congo rainforest.

According to archeologist Dirk Seidensticker (UGent), one of the two lead authors, the multi-proxy approach developed in this study is unique both in terms of empirical evidence and scientific method, in that it uses 1149 radiocarbon dates linked to 115 pottery styles recovered from 726 sites throughout the Congo rainforest and adjacent areas:

“We are the first to integrate these three types of archeological datasets on such a large scale and for such a long period and to demonstrate that throughout Central Africa two periods of more intense human activity (~800 BCE to 400 CE and ~1000 to 1900 CE) are separated by a widespread population collapse between 400 and 600 CE. Doing so, we could clearly delineate the periods commonly known as the Early Iron Age and Late Iron Age, each of them characterized by distinct pottery styles which first underwent a widespread expansion phase followed by a regionalization phase with many more local pottery styles. Pottery being one of the few material items of cultural heritage that has survived the ravages of time, this is an important step forward for the archeology of Central Africa.”

New insights on the controversial Bantu Expansion

The initial spread of Bantu-speaking people from their homeland on the border between Nigeria and Cameroon towards eastern and southern Africa starting some 4000 years ago is unique in the world due to its magnitude, rapid pace, and adaptation to multiple ecozones. This spread had a momentous impact on the continent’s linguistic, demographic, and cultural landscape. The Bantu languages constitute Africa’s largest language family: about 1 out of 3 Africans speak one or several Bantu languages.

Historical linguist and Africanist Koen Bostoen (UGent) is excited about how these new insights that urge us to rethink the Bantu Expansion, one of the most controversial issues in African History:

“Africa’s colonization by Bantu speech communities is usually seen as a single, long-term and continuous macro-event. We tend to see today’s Bantu speakers as direct descendants from those who originally settled the rainforest some 2700 years ago. Likewise, we think that current-day Bantu languages developed directly from the ancestral languages of those first settlers. However, our results show that this initial wave of Bantu-speaking Early Iron Age communities had largely vanished from the entire Congo rainforest region by 600 CE. The Bantu languages of this area may thus be almost 1000 years younger than previously thought. Scientifically speaking, this introduces new challenges for our use of linguistic data to reconstruct Africa’s history. More generally, our study shows that African societies faced serious catastrophes long before the transatlantic slave trade and European colonization and had the resilience to overcome them. This is hopeful.”

A prolonged epidemic as the cause of population collapse?

Paleobotanist and tropical forest ecologist Wannes Hubau (UGent & RMCA Tervuren), the other lead author, highlights that the drastic population collapse around 400-600 CE coincided with wetter climatic conditions across the region and may therefore have been promoted by a prolonged disease epidemic:

“We note the broad coincidence between the sharp demographic decline in the Congo rainforest and the Justinian Plague (541–750 CE), which is regarded as one of the factors leading to the fall of both the Roman Empire and the Aksumite Empire in Ethiopia. It may have killed up to 100 million people in Asia, Europe, and Africa. We have no firm evidence that the population collapse observed in our archeological data is really due to a persistent vector-borne disease. However, the bacteria Yersinia pestis, which caused the Justinian Plague, has a long-standing presence in Central Africa. One particular strain, still found today in DRC, Zambia, Kenya and Uganda, has prevailed in Central Africa for at least 300 years and is the oldest living strain closely related to the lineage that caused the Black Death in 14^th century Europe. We therefore consider a prolonged pandemic of plague to be a plausible hypothesis for the observed supra-regional population decline in 5^th-6^th century Central Africa.”

_{In search of evidence for the first settlements of Bantu speakers south of the Congo}

_{rainforest: archeological excavations in Mukila (Kwango Province, DR Congo)}

_{as part of the BantuFirst-project © Dirk Seidensticker 2018}

More information

This study is part of the interdisciplinary BantuFirst-project led by Prof. Koen Bostoen and financed by the European Research Council (ERC);
Researchers of Ghent University (BantUGent in the Department of Languages and Cultures, and Limnology in the Department of Biology) collaborated with colleagues from different disciplines and research groups Europe and Africa: the Royal Museum for Central Africa in Tervuren (Wood Biology Lab), Uppsala University (SciLifeLab and Human Evolution, Department of Organismal Biology), Université libre de Bruxelles (Faculté de Philosophie et Sciences sociales), and the University of Johannesburg (Palaeo-Research Institute).
This research was published in Science Advances. The complete article is available here: https://advances.sciencemag.org/lookup/doi/10.1126/sciadv.abd8352.

Contact

Koen Bostoen, + 32 486 96 84 38, koen.bostoen@ugent.be

_{The Kasai River in Mangai (Kwilu Province, DR Congo), the southern border of the}

_{Congo rainforest © Koen Bostoen 2019}

_{Mbuun women near Idiofa (Kwilu Province, RD Congo) prepare earthenware pots for}

_{firing © Koen Bostoen 2019}

Epidemie leidde anderhalf millennium geleden wellicht tot massale ontvolking Centraal-Afrika

English version

Version française

Versión en español

Zo’n 1500 jaar geleden verdwenen menselijke nederzettingen haast volledig uit het Congo-regenwoud, waarschijnlijk door (jawel!) een langdurige epidemie van een besmettelijke ziekte. Tot deze opmerkelijke conclusie komt een interdisciplinaire en internationale groep van onderzoekers gecoördineerd door Prof. Koen Bostoen (UGent), in samenwerking met onder meer het Koninklijk Museum voor Midden-Afrika (KMMA). De nieuwe studie herziet de bevolkingsgeschiedenis van zeven Afrikaanse landen (Kameroen, de Centraal-Afrikaanse Republiek, de Democratische Republiek Congo, de Republiek Congo, Gabon, Equatoriaal-Guinea en Angola), omdat eruit blijkt dat de hedendaagse sprekers van Bantoetalen in Centraal-Afrika niet rechtstreeks afstammen van de gemeenschappen die vanaf ongeveer 4000 jaar geleden het regenwoud hebben gekoloniseerd.

In de context van hedendaagse debatten over dekolonisatie, restitutie van Afrikaans cultureel erfgoed en antiracisme is er opnieuw veel aandacht voor de Europese kolonisatie van Centraal-Afrika. Dat het koloniaal verleden van België tot op vandaag onverwerkt is bewijst ook de lopende bijzondere Kamercommissie belast met het onderzoek ervan. Toch was de Belgische passage in Congo, Rwanda en Burundi niet meer dan een korte paragraaf in de lange en bewogen geschiedenis van Centraal-Afrika. De moderne mens leefde al vele tienduizenden jaren in de Centraal-Afrikaanse savannes voordat hij voor het eerst in Europa opdook. En lang voordat de eerste Europese expeditie in het Congo-regenwoud doordrong overwonnen onze voorouders daar enorme uitdagingen, zo blijkt opnieuw uit deze onlangs verschenen studie.

_{De eerste sedentaire samenlevingen van Bantoe-sprekers vestigden zich}

_{vanaf 700 v.C in het Congo-regenwoud; de Momboyo-rivier op weg naar}

_{het Nationaal Park van Salonga in DR Congo © Wannes Hubau 2015}

_{Op zoek naar sporen van de eerste nederzettingen van Bantoe-sprekers ten zuiden}

_{van het Congo-regenwoud: archeologische opgravingen nabij Idiofa (Kwilu Provincie,}

_{DR Congo) in het kader van het BantuFirst-project © Igor Matonda 2019}

Unieke interdisciplinaire onderzoeksmethode

De onderzoekers gebruikten het aantal beschikbare koolstofdateringen (C14) op archeologische vondsten uit opeenvolgende periodes als indicatie voor de omvang van menselijke activiteit en demografische schommelingen. Ze combineerden dit met een analyse van aardewerkstijlen, die een aanwijzing zijn voor de verspreiding van technologische ontwikkelingen tussen nederzettingen. Deze goed gedateerde archeologische gegevens werden verder vergeleken met genetisch en taalkundig bewijsmateriaal.

Het koppelen van 1149 radiokoolstofdateringen aan 115 aardewerkstijlen uit 726 verschillende sites in het Congo-regenwoud en aangrenzende gebieden maakt de omvang van deze studie uniek. Deze drie archeologische datasets werden nooit eerder op zo’n grote schaal en voor zo’n lange periode geïntegreerd. Hierdoor konden de onderzoekers aantonen dat in geheel Centraal-Afrika twee periodes van meer menselijke activiteit (± 800 v.C. tot 400 n.C. en ± 1000 tot 1900 n.C.) duidelijk van elkaar gescheiden zijn door een massieve ontvolking tussen 400 en 600 n.C. Volgens archeoloog Dirk Seidensticker (UGent) kunnen de twee tijdperken gekend als Vroege en Late IJzertijd nu beter gedefinieerd worden voor Centraal-Afrika:

“Deze twee periodes vertonen sterk verschillende aardewerkstijlen die eerst een expansiefase van wijde verspreiding vertonen en dan een regionaliseringsfase met veel meer lokale soorten keramiek. Omdat aardewerk een van de weinige types materieel cultureel erfgoed is die de tand des tijds heeft doorstaan is dit een belangrijke stap voorwaarts voor de archeologie van het Afrikaans continent.”

Nieuwe kijk op controversiële Bantoe-Expansie

De initiële migratie van Bantoe-sprekende volkeren vanuit het grensgebied tussen Nigeria en Kameroen tot in zuidelijk Afrika is uniek in de wereldgeschiedenis vanwege haar omvang, snelheid en aanpassing aan verschillende soorten natuurlijke omgeving. Deze zogenoemde “Bantoe-Expansie” had een immense impact op het taalkundige, demografische en culturele landschap van het continent. De Bantoetalen zijn de grootste taalfamilie van Afrika: ongeveer 1 op 3 Afrikanen spreekt 1 of meerdere Bantoetalen.

De kolonisatie van Afrika door Bantoe-sprekers wordt meestal gezien als een lang en ononderbroken proces. De nieuwe studie toont echter aan dat de eerste sedentaire samenlevingen die zich vanaf 700 v.C. in het Congo-regenwoud vestigden opnieuw grotendeels zijn verdwenen tussen 400 en 600 n.C. De Bantoe-taalgemeenschappen in het grootste deel van Congo en omstreken zijn dus misschien wel bijna 1000 jaar jonger dan eerder gedacht. Los van alle zaken die puur wetenschappelijk herdacht moeten worden illustreert dit fascinerend nieuw inzicht volgens Prof. Koen Bostoen (UGent), historisch taalkundige en Afrikanist, nog maar eens dat Afrikaanse samenlevingen reeds lang vóór de trans-Atlantische slavenhandel en de Europese kolonisatie enorme beproevingen hebben doorgemaakt.

“En bovenal hadden ze de veerkracht en inventiviteit om die terug te boven te komen. In deze tijd van pandemie, klimaatverandering en socio-economische malaise voor de overgrote meerderheid van de mensen in Centraal-Afrika is dit toch een hoopgevend inzicht”.

Een pandemie als oorzaak van ontvolking?

De grootschalige ontvolking van het Congo-regenwoud rond 400-600 n.C. werd mogelijk veroorzaakt door een langdurige epidemie. Paleobotanist en tropisch woudecoloog Wannes Hubau (UGent & KMMA Tervuren): “De periode viel samen met nattere klimatologische omstandigheden in de regio, wat de uitbraak van een epidemie kan getriggerd hebben.” Er is immers een opmerkelijke overeenkomst in tijd met de Pest van Justinianus (541–750 n.C.), die potentieel heeft bijgedragen aan de val van zowel het Romeinse rijk als het rijk van Aksum in Ethiopië. Deze pandemie doodde mogelijk 100 miljoen mensen in Azië, Europa en Afrika. De nieuwe studie brengt geen hard bewijs dat de ontvolking van Centraal-Afrika effectief het gevolg is van een epidemie, maar het is wel zo dat de Yersinia pestis-bacterie, die de Pest van Justinianus veroorzaakte, al lang aanwezig is in Centraal-Afrika. Eén bepaalde variant ervan, die vandaag nog steeds voorkomt in Congo, Zambia, Kenia en Oeganda, is de oudste levende verwant van de variant die in 14^de-eeuws Europa de Zwarte Dood veroorzaakte.

“We beschouwen een aanhoudende pestepidemie als plausibele hypothese voor de waargenomen ontvolking van Centraal-Afrika in de 5^de-6^de eeuw n.C.”.

_{Op zoek naar sporen van de eerste nederzettingen van Bantoe-sprekers ten zuiden}

_{van het Congo-regenwoud: archeologische opgravingen te Mukila (Kwango Provincie,}

_{DR Congo) in het kader van het BantuFirst-project © Dirk Seidensticker 2018}

Meer informatie

Deze studie is een onderdeel van het interdisciplinair BantuFirst-project onder leiding van Prof. Koen Bostoen en gefinancierd door de Europese Onderzoeksraad (ERC);
De UGent-onderzoekers (BantUGent in de Vakgroep Talen en Culturen en Limnologie in de Vakgroep Biologie) werkten samen met collega’s uit verschillende disciplines en onderzoeksgroepen in Europa en Afrika: het Koninklijk Museum voor Midden-Afrika in Tervuren (Houtbiologie), de Universiteit van Uppsala (SciLifeLab en Human Evolution, Department of Organismal Biology), de Université libre de Bruxelles en de Universiteit van Johannesburg (Palaeo-Research Institute).

Dit onderzoek werd gepubliceerd in Science Advances. Lees het volledige artikel hier: https://advances.sciencemag.org/lookup/doi/10.1126/sciadv.abd8352.

Contact

Voor UGent: Koen Bostoen, + 32 486 96 84 38, koen.bostoen@ugent.be
Voor KMMA: Wannes Hubau, + 32 485 44 59 84, wannes.hubau@africamuseum.be

_{De Kasai-rivier te Mangai (Kwilu Provincie, DR Congo), de zuidgrens van het}

_{Congo-regenwoud © Koen Bostoen 2019}

_{Mbuun vrouwen nabij Idiofa (Kwilu Provincie, RD Congo) maken aardewerken potten}

_{klaar om te bakken © Koen Bostoen 2019}

Une épidémie comme cause probable d’un dépeuplement massif en Afrique centrale il y a 1500 ans

Nederlandse versie

English version

Versión en español

Il y a environ 1500 ans, les sociétés humaines ont pratiquement disparu de la forêt tropicale du Congo, probablement en raison d’une longue épidémie. C’est la conclusion remarquable à laquelle est parvenu un groupe de chercheurs interdisciplinaire et international coordonné par le professeur Koen Bostoen (UGent), en collaboration avec, entre autres, le Musée royal de l’Afrique centrale (MRAC). Cette étude novatrice révèle que les locuteurs contemporains de langues bantoues d’Afrique centrale ne descendent pas directement des communautés qui ont colonisé la forêt tropicale il y a environ 4000 ans. Elle révise ainsi l’histoire démographique de sept pays africains (Cameroun, République centrafricaine, République démocratique du Congo, République du Congo, Gabon, Guinée équatoriale et Angola).

Dans un contexte actuel des débats sur la décolonisation, la restitution du patrimoine culturel africain et l’antiracisme, la colonisation européenne de l’Afrique centrale suscite une nouvelle fois beaucoup d’attention. Le fait que le passé colonial de la Belgique reste non résolu à ce jour est également démontré par l’existence d’une commission parlementaire spéciale chargée d’enquêter sur ce passé. Pourtant, le passage belge au Congo, au Rwanda et au Burundi n’était qu’un court paragraphe dans l’histoire longue et mouvementée de l’Afrique centrale. L’homme moderne a vécu dans les savanes d’Afrique centrale pendant plusieurs dizaines de milliers d’années avant d’apparaître pour la première fois en Europe. Et bien avant que la première expédition européenne ne pénètre dans la forêt tropicale du Congo, nos ancêtres y ont surmonté d’énormes difficultés, comme le montre une fois de plus cette étude récemment publiée.

_{Les premières sociétés sédentaires et bantouphones se sont installées dans la forêt tropicale du Congo à partir de 700 avant J.-C.; la rivière Momboyo, proche du Parc national de la Salonga en RD Congo. © Wannes Hubau 2015}

_{À la recherche de traces des premières implantations de locuteurs de langues bantoues au sud de la forêt tropicale du Congo : fouilles près d’Idiofa (province du Kwilu, RD Congo) dans le cadre du projet BantuFirst. © Igor Matonda 2019}

Une méthode de recherche interdisciplinaire unique

Les chercheurs ont utilisé les datations par le carbone 14 disponibles pour les découvertes archéologiques de périodes successives comme indication de l’ampleur de l’activité humaine et des fluctuations démographiques. Ils ont combiné cela avec une analyse des styles de poterie, qui sont indicatifs de la diffusion de nouvelles technologies entre communautés. Ces données archéologiques bien datées ont été comparées avec des données génétiques et linguistiques.

Les chercheurs ont relié 1149 datations par le carbone 14 à 115 styles de poterie provenant de 726 sites différents dans la forêt tropicale du Congo et dans les régions adjacentes, ce qui rend la portée de cette étude unique. Ces trois ensembles de données archéologiques n’ont jamais été intégrés à une échelle aussi grande et sur une période aussi longue. Cela a permis aux chercheurs de démontrer que dans toute l’Afrique centrale, deux périodes de grande activité humaine (± 800 avant J.-C. à 400 après J.-C. et ± 1000 à 1900 après J.-C.) sont clairement séparées par un dépeuplement massif entre 400 et 600 après J.-C. Selon l’archéologue Dirk Seidensticker (UGent), les deux périodes – connues sous le nom d’Âges du fer ancien et récent – peuvent maintenant être mieux définies pour l’Afrique centrale :

“Ces deux périodes présentent des styles de poterie très différents qui montrent d’abord une phase d’expansion et de large diffusion, puis une phase de régionalisation avec davantage de types de céramique locale. Comme la poterie est l’un des rares types de patrimoine culturel matériel qui a résisté à l’épreuve du temps, il s’agit d’une avancée majeure pour l’archéologie du continent africain”.

Nouvelle perspective sur l’expansion bantoue controversée

La migration initiale des communautés bantouphones de la région frontalière entre le Nigeria et le Cameroun vers l’Afrique australe est unique dans l’histoire du monde en raison de son ampleur, de sa rapidité et de son adaptation à différents types d’environnements naturels. Cette “expansion bantoue” a eu un impact immense sur le paysage linguistique, démographique et culturel du continent. Les langues bantoues sont la plus grande famille linguistique en Afrique : environ 1 Africain sur 3 parle une ou plusieurs langues bantoues.

La colonisation de l’Afrique par les locuteurs de langues bantoues est généralement considérée comme un processus long et continu. Cependant, cette nouvelle étude montre que les premières sociétés sédentaires qui se sont installées dans la forêt tropicale du Congo à partir de 700 avant J.-C. ont largement disparu entre 400 et 600 après J.-C. Les communautés bantouphones de la plus grande partie du Congo et de ses environs pourraient donc être plus jeunes qu’on ne le pensait. Elles seraient ainsi plus récentes de près de 1000 ans. Outre toutes les questions que cela pose du point de vue scientifique, cette découverte fascinante illustre une fois de plus, selon le professeur Koen Bostoen (UGent), spécialiste en linguistique historique et africaniste, que les sociétés africaines ont traversé d’énormes épreuves bien avant la traite transatlantique des esclaves et la colonisation européenne.

“Et surtout, elles ont eu la résilience et l’inventivité nécessaires pour les surmonter. En cette période de pandémie, de changement climatique et de malaise socio-économique pour une grande majorité des habitants d’Afrique centrale, c’est une découverte porteuse d’espoir.”

Une pandémie comme cause du dépeuplement ?

Le dépeuplement massif de la forêt tropicale du Congo vers 400-600 après J.-C. a peut-être été causé par une longue épidémie. Le paléobotaniste et écologiste des forêts tropicales Wannes Hubau (UGent & MRAC Tervuren) explique : “Cette période coïncide avec des conditions climatiques plus humides dans la région, ce qui a pu déclencher une épidémie”. De plus, on constate une remarquable concordance dans le temps avec la peste de Justinien (541-750 après J.-C.), qui a potentiellement contribué à la chute de l’Empire romain et du royaume d’Aksoum en Ethiopie. Il se peut que cette pandémie ait tué 100 millions de personnes en Asie, en Europe et en Afrique. La nouvelle étude n’apporte aucune preuve tangible que le dépeuplement de l’Afrique centrale fut effectivement le résultat d’une épidémie, mais il est à noter que la bactérie Yersinia pestis, qui a causé la peste de Justinien, est présente depuis longtemps en Afrique centrale. Une variante particulière de cette maladie, que l’on trouve encore aujourd’hui en RD Congo, en Zambie, au Kenya et en Ouganda, est le plus ancien parent vivant de la variante qui a causé la peste noire en Europe au 14e siècle.

“C’est pourquoi nous envisageons une épidémie de peste persistante comme une hypothèse plausible pour le dépeuplement observé de l’Afrique centrale aux 5e et 6e siècles après J.-C.”, explique Wannes Hubau.

_{À la recherche de traces des premières implantations de locuteurs de langues bantoues au sud de la forêt tropicale du Congo : fouilles à Mukila (province du Kwango, RD Congo) dans le cadre du projet BantuFirst. © Dirk Seidensticker 2018}

Plus d’informations

Cette étude s’insère dans le cadre du projet interdisciplinaire BantuFirst dirigé par le professeur Koen Bostoen et financé par le Conseil européen de la Recherche (ERC) ;
Les chercheurs de l’UGent (BantUGent au Département Langues et Cultures et Limnologie au département de Biologie) ont collaboré avec des collègues de différentes disciplines et groupes de recherche en Europe et en Afrique : le Musée royal de l’Afrique centrale à Tervuren (Biologie du bois), l’Université d’Uppsala, l’Université libre de Bruxelles et l’Université de Johannesburg (Palaeo-Research Institute).

Cette étude a été publiée dans Science Advances. Lisez l’article complet ici : https://advances.sciencemag.org/lookup/doi/10.1126/sciadv.abd8352.

Contact

Pour l’UGent : Koen Bostoen, + 32 486 96 84 38, koen.bostoen@ugent.be
Pour le MRAC : Wannes Hubau, + 32 485 44 59 84, wannes.hubau@africamuseum.be

_{La rivière Kasai à Mangai (province du Kwilu, RD Congo), frontière sud de la}

_{forêt tropicale du Congo. © Koen Bostoen 2019}

_{Des femmes mbuun près d’Idiofa (province du Kwilu, RD Congo) préparent des pots en terre cuite pour la cuisson © Koen Bostoen 2019}

La epidemia prolongada de enfermedades posiblemente causó el colapso de la población en África Central hace 1600-1400 años

English version

Version française

Nederlandse versie

Un nuevo estudio publicado en la revista Science Advances muestra que las comunidades de habla Bantú de la selva tropical del Congo sufrieron un gran colapso demográfico desde hace 1600 años hasta hace 1400 años, y que un significativo re-poblamiento no se reinició hasta hace unos 1000 años. Estos hallazgos revisan la historia de la población de siete países africanos actuales (Camerún, República Centroafricana, República Democrática del Congo, República del Congo, Gabón, Guinea Ecuatorial, y Angola), y desafían la creencia común de que la colonización de África Central por comunidades de habla Bantú fue un proceso continuo desde hace unos 4000 años hasta el inicio de la trata transatlántica de esclavos.

Los debates actuales sobre la descolonización, la restitución de la herencia cultural africana y el anti-racismo también han reactivado el interés sobre la colonización europea de África central, incluso si fue un período relativamente corto durante la larga y agitada historia de esta región. Los humanos modernos vivieron en las sabanas de África central más de diez miles de años antes de que emergieran en Europa. También, mucho antes de que la primera expedición europea atravesara la selva tropical del Congo, nuestros antepasados superaron allí muchos desafíos, como se muestra nuevamente en este estudio recientemente publicado.

_{Las primeras sociedades sedentarias hablantes de lenguas bantúes se establecieron en la selva tropical del Congo en 700 a.C.; en el río Momboyo, cerca del Parque Nacional Salonga en la República Democrática del Congo © Wannes Hubau 2015}

_{En busca de pruebas de los primeros asentamientos de hablantes de lenguas bantúes}_{al sur de la selva tropical del Congo. Excavaciones arqueológicas cerca de Idiofa (provincia de Kwilu, República Democrática del Congo) son parte del proyecto BantuFirst © Igor Matonda 2019}

Destacado método de investigación interdisciplinaria

Como parte de un novedoso proyecto de investigación interdisciplinaria que examina las interconexiones entre la migración humana, la difusión del idioma, el cambio climático y la agricultura temprana en el África central precolonial, el estudio actual combina un análisis exhaustivo de todas las fechas arqueológicas de radiocarbono disponibles (usadas como un indicador de la actividad humana y fluctuación demográfica) con un análisis integral de la diversidad y distribución de estilos de alfarería (usadas como un indicador del desarrollo socioeconómico). Estos registros arqueológicos bien datados se compararon también en este estudio con la evidencia genética y lingüística para obtener nuevos conocimientos sobre la historia de los asentamientos antiguos de las poblaciones de habla Bantú en la selva tropical del Congo.

Según el arqueólogo Dirk Seidensticker (de la Universidad de Gante), uno de los autores del estudio, el enfoque multidisciplinar desarrollado en este estudio es único tanto en términos de evidencia empírica como de método científico, ya que utiliza mas de 1140 fechas de radiocarbono vinculadas a 115 estilos de cerámica recuperados en 726 sitios a lo largo de la selva tropical del Congo y áreas adyacentes:

“Somos los primeros en integrar estos tres tipos de conjuntos de datos arqueológicos a una escala tan grande y por un período tan largo para en demostrar que en África Central los dos períodos de actividad humana más intensa (entre ~800 a.C. a 400 d.C.; y entre ~1000 a 1900 d.C.) están separados por un colapso generalizado de la población entre 400 y 600 d.C. Al hacerlo, podríamos delinear claramente los períodos comúnmente conocidos como la Edad del Hierro Temprana y la Edad del Hierro Tardía, cada uno de ellos caracterizado por estilos de cerámica distintos que primero experimentaron una fase de expansión generalizada seguida de una fase de regionalización con muchos más estilos de cerámica locales. Al ser la cerámica uno de los pocos elementos materiales del patrimonio cultural que ha sobrevivido a los estragos del tiempo, este es un importante paso adelante para la arqueología de África central.”

Nuevos descubrimientos sobre la controvertida expansión Bantu

La expansión inicial de personas de habla Bantú, desde su tierra natal en la frontera entre Nigeria y Camerún hacia el este y el sur de África que comenzó hace unos 4000 años, es única en el mundo debido a su magnitud, rápido ritmo y adaptación a múltiples zonas ecológicas. Esta expansión tuvo un impacto trascendental en el panorama lingüístico, demográfico y cultural del continente africano. Las lenguas bantúes constituyen la familia lingüística más extendida de África (aproximadamente 1 de cada 3 africanos habla una o varias lenguas bantúes).

El lingüista especializado en poblaciones Africanas Koen Bostoen (de la Universidad de Gante), otro de los autores del estudio, está entusiasmado con la forma en que estas nuevas ideas nos instan a reflexionar sobre la expansión Bantú, uno de los temas más controvertidos en la historia de África:

“La colonización de África por comunidades de habla Bantú generalmente se ve como un solo macroevento de largo plazo y continuado. Tendemos a ver a los actuales hablantes lenguas bantúes de hoy como los descendientes directos de aquellos que originalmente se establecieron en la selva tropical hace unos 2700 años. Asimismo, pensamos que las lenguas bantúes actuales se desarrollaron directamente a partir de las lenguas ancestrales de aquellos primeros pobladores. Sin embargo, nuestros resultados muestran que esta ola inicial de comunidades de la Edad del Hierro Temprana de habla Bantú había desaparecido en gran medida de toda la región de la selva tropical del Congo en el año 600 d.C. Por lo tanto, las lenguas bantúes de esta zona pueden ser casi 1000 años más jóvenes de lo que se pensaba. Desde el punto de vista científico, esto presenta nuevos desafíos en el uso de datos lingüísticos para reconstruir la historia de África. De manera más general, nuestro estudio muestra que las sociedades africanas se enfrentaron graves catástrofes mucho antes de la trata transatlántica de esclavos y la colonización europea y tuvieron la capacidad de superarlas y recuperarse. Esto es muy esperanzador.”

¿Una epidemia prolongada como causa del colapso poblacional?

El paleobotánico Wannes Hubau (de la Universidad de Gante & MRAC Tervuren), otro de los autores del estudio, destaca que el colapso drástico de la población alrededor de 400-600 d.C. coincidió con condiciones climáticas más húmedas en toda la región y, por lo tanto, puede haber sido promovido por una epidemia de enfermedad prolongada:

“Observamos una amplia coincidencia entre el marcado declive demográfico en la selva tropical del Congo y la plaga de Justiniano (541–750 d.C.), que se considera uno de los factores que llevaron a la caída tanto del Imperio Romano como del Imperio Aksumita en Etiopía. La peste puede haber matado hasta 100 millones de personas en Asia, Europa y África. No tenemos pruebas directas de que el colapso de la población observado en nuestros datos arqueológicos se deba realmente a una enfermedad persistente transmitida por vectores. Sin embargo, la bacteria Yersinia pestis, que causó la plaga de Justiniano, tiene una presencia de larga duración en África central. Una cepa en particular, que todavía se encuentra hoy en la República Democrática del Congo, Zambia, Kenia y Uganda, ha prevalecido en África central durante al menos 300 años y es la cepa viva más antigua estrechamente relacionada con el linaje que causó la Peste Negra en la Europa del siglo XIV. Por lo tanto, consideramos que una pandemia prolongada de peste es una hipótesis plausible para la disminución suprarregional de la población observada en África central durante los siglos V-VI”.

_{En busca de pruebas de los primeros asentamientos de hablantes de lenguas bantúes al sur de la selva tropical del Congo. Excavaciones arqueológicas en Mukila (provincia de Kwango, República Democrática del Congo) son parte del proyecto BantuFirst © Dirk Seidensticker 2018}

Más información

El estudio es parte del proyecto interdisciplinario llamado BantuFirst, dirigido por el profesor Koen Bostoen y financiado por el Consejo Europeo de Investigación (CEI o ERC);
Investigadores de la Universidad de Gante (BantUGent del Departamento de Lenguas y Culturas, y Limnología del Departamento de Biología) colaboraron con colegas de diferentes disciplinas y grupos de investigación en Europa y África: el Real Museo de África central en Tervuren (Laboratorio de Biología de la Madera), Universidad de Uppsala (Laboratorio SciLifeLab y el grupo de investigación sobre Evolución Humana del Departamento de Biología del Organismo), Universidad libre de Bruselas (Faculta de Filosofía y Ciencias Sociales), y la Universidad de Johannesburgo (Instituto de Palaeo-Research);
Esta investigación fue publicada en Science Advances. El artículo completo está disponible aquí: https://advances.sciencemag.org/lookup/doi/10.1126/sciadv.abd8352.

Contacto

Koen Bostoen, + 32 486 96 84 38, koen.bostoen@ugent.be

_{El río Kasai en Mangai (provincia de Kwilu, República Democrática del Congo),}

_{Mujeres Mbuun cerca de Idiofa (provincia de Kwilu, República Democrática Congo)}

Igor Matonda and his team on BantuFirst fieldwork mission along the Kasai River

In September and October 2020, Igor Matonda (Kinshasa University) carried out a BantuFirst archaeological fieldwork mission along the Lower-Kasai River between its confluence with the Kwilu River and the city of Panu. He was accompanied by Suzanne Bigohe Mugisha (Kinshasa University), Clément Mambu (Institut des Musées Nationaux du Congo) and Isidore Nkanu, our driver and archaeological fieldwork assistant since many years. The goal of their expedition was to find traces of the first human settlements in what the linguists of our team had identified as the West-Coastal Bantu homeland, a region that is hardly known archaeologically. The strategy was to stop at the accessible banks and villages located mostly on the left bank of Lower-Kasai. The fieldwork combined interviewing villagers, examining erosion surfaces (concessions inside the village, paths and fields, river banks) and small-scall excavations (80x120m, 1x2m or 1x1m). In the villages, they collected information on the production and circulation of pottery and on ancient settlements. They focused primarily on potsherds with shapes and / or designs to the detriment of less diagnostic ones and artifacts considered to be recent, such as fragments of glass, pearls and imported porcelain.

Igor Matonda and his team on the Kasai River

Clément Mambu negociating with Nswo village

Discovery of a pit at Nswo

Suzanne Bigohe & co excavating at Ntabitele

Excavating in a clay extraction pit at Ngiebun

Discovery of the base of a pot at the old village of Bosuka

First published aDNA data from the DRC thanks to BantUGent excavations

A new interdisciplinary study published in the journal Science Advances reports on 20 newly sequenced ancient genomes from sub-Saharan Africa, including the first genomes from Botswana, Uganda and the Democratic Republic of Congo. These last data are foremost the result of archaeological research on the ancient kingdom of the Kongo during the ERC-funded KongoKing project. The new study contributes to a better comprehension of how diverse African societies with a diverse linguistic and cultural background interacted with each other during the Neolithicon and Iron Age. English, French and Dutch press releases are available.

Job offer for a postdoctoral researcher in African Archaeology

The BantuFirst project is in search of a postdoctoral researcher in African Archaeology. Applications are invited here.

Linguistic, archaeological, and genetic fieldwork in the Kwilu province (DRC)

From August 10 to September 11 2019, Sara Pacchiarotti and Koen Bostoen conducted, together with Prof. Léon Mundeke (Kinshasa University), Prof. Igor Matonda (Kinshasa University) and Isidore Nkanu Ntsasa, linguistic, archaeological, and genetic fieldwork in the DRC. The fieldwork’s main objective was to explore the area of the new WCB homeland, which Pacchiarotti et al. (2019) located somewhere in between the Kamtsha and Kasai Rivers in the current DRC province of the Kwilu (roughly -3.50, 19-20).

Geographical location of excavated and surveyed archaeological sites.

The initial goal was to reach the small towns of Panu (-3.79, 19.11) and Mangai (-4.02, 19.53), both located on the left bank of the Kasai River, approximately 600 kms northeast of Kinshasa (-4.32, 15.31). On our way to Panu, we stayed two days in Kikwit (-5.04, 18.81), where we started collecting genetic samples among university students at the Institut Supérieur Pédagogique in collaboration with Prof. Joseph Koni Muluwa. We then stopped in Idiofa (-4.96, 19.59) to split up the long journey. Our attempt to reach Panu and Mangai from Idiofa failed due to extremely poor road conditions and the impossibility to travel through hundreds of endless sandbanks with the vehicle we were using. As a consequence, the fieldwork team settled in Idiofa for approximately three weeks and conducted archaeological, linguistic and genetic fieldwork from this location.

Getting stuck on the way back to Kinshasa.

The archaeological fieldwork aimed at surveying and excavating in an area where excavations had never been conducted before in order to find datable traces of the first settlers and to start establishing a pottery-based cultural sequence. With the help of Isidore Nkanu Nsasa and local workers, Prof. Igor Matonda surveyed in Ingung Ateng (-4.89, 19.56), Impanga Mopila (-4.89, 19.65), Elom Idiofa (-4.96, 19.59), and Inswem Mbel (‑5.04, 19.51). He excavated in Ingung Kapia (-4.86, 19.56), Nkar (-4.98, 19.59), and Musanga (‑4.99, 19.58). He and his team excavated pottery from different time periods (both Early and Late Iron Age) in association with charcoal and iron slag. They also collected soil samples for future paleo-environmental research. In close connection to the archaeological fieldwork, an ethnographic survey was carried out on current-day pottery making in the village of Ingung Kapia. Prof. Léon Mundeke and Koen Bostoen videorecorded the entire chaîne opératoire and collected the specialized vocabulary related to the fashioning of pottery in Mbuun B87, the main Bantu language spoken in the area around Idiofa.

Isidore Nkanu Tsasa during excavations in Okwon (Idiofa)

Igor Matonda Sakala and Isidore Nkanu Tsasa take inventory of the archaeological finds.

The linguistic fieldwork by Sara Pacchiarotti and Koen Bostoen primarily intended to collect data on Ngwi B861, a nearly undocumented and undescribed WCB variety spoken in several villages on the left bank of the Kasai River. Secondarily, we wanted to gather more lexical data on Lwel B862, spoken close to Ngwi B861, and on Mpe B821 and Nunu B822, two virtually unknown WCB languages spoken north of the Kwa River around the city of Mushie (-3.01, 16.92) and Nioki (-2.72, 17.69) in the Mai Ndombe Province. For Ngwi, we worked extensively with two consultants originally from Mangai but currently living in Idiofa, i.e. Mr. Fréderic Impenge Itobola and Mr. Eugene Marako Wosama. On the side, we also collected some lexical data on Lwel B862. Although we could not travel to Mushie or Nioki, once back in Kinshasa from Idiofa, we collected data on the noun class systems of Mpe and Nunu as well as novelty lexical data on these two unknown WCB varieties. Finally, we elicited extra data on the Teke variety Bwala B70z to fill in some gaps in the data that Flore Bollaert collected during her fieldwork in 2018 as part of her MA research.

Sara Pacchiarotti getting Ngwi nominal tone classes right with Freddy Impenge Itobola in Idiofa.

Joseph Koni Muluwa, Koen Bostoen and Léon Mundeke explaining the importance of genetics in uncovering the ancestral past of Congolese Bantu-speaking peoples (Kikwit).

The genetic fieldwork aimed at collecting DNA samples from as many ethnolinguistic groups around the WCB homeland area as possible for further analysis at the Department of Organismal Biology at Uppsala University, under the supervision of Prof. Carina Schlebusch. The main goal is to get a better understanding of the population dynamics of the region’s ancestral Bantu-speaking populations and to detect possible admixture with autochthonous hunter-gatherers. We were able to collect 260 saliva samples from several different ethnolinguistic groups, mostly West-Coastal Bantu but also some Central Western and South Western Bantu. Prof. Léon Mundeke, Koen Bostoen and Sara Pacchiarotti conducted saliva sampling in Kikwit, Idiofa, Mangai, and Kinshasa.

Equatorial Guinea: exploratory mission, November-December 2018

Subsequent to preliminary contacts with the National Center for Scientific Research of Equatorial Guinea (CICTE : Centro de Investigaciones Cientificas y Tecnologicas), Prof. Bernard Clist carried out in Malabo a one-week exploratory mission funded by the French Ministry for Foreign Affairs (26 November-2 December). The aim of this visit was to develop the Center’s interest in starting Iron Age archaeological research in conjunction with historical linguistic research, on Bioko Island in a first phase and later on on the mainland. The research project aims to uncover the very poorly understood cultural sequence of Bioko island which may have started off around 4,000-3,000 bp. This sequence is in direct relationship with the earliest expansion of Bantu speech communities and villages through Central Africa which the BantuFirst project is trying to identify south of the rainforest in the Democratic Republic of Congo around 2500 bp. In addition to fruitful meetings with the CICTE board of directors, Bernard Clist gave two conferences about our archaeological knowledge of the history of Equatorial Guinea, one at the French school, the other at the National University (see picture).

18th Meeting of the Congo Basin Forest Partnership

On November 27, 2018, on-going research of the BantuFirst team was presented in Tervuren at the 18th Meeting of Partners of the Congo Basin Forest Partnership, which focused on the environmental dynamics of the Congo Basin.

Dirk Seidensticker and Katharina Jungnickel presented a poster titled “New Archaeological Research on the Earliest Remains of Sedentary Groups South of the Central-African Rainforest”, which highlighted the preliminary results of the project’s first fieldwork conducted during the summer of 2018. The study area, which has received very little attention from archaeologists so far, is situated in between the Congo Basin and the Lower Congo region. The chrono-cultural sequences of these two areas are impossible to link on the basis of existing collections.

A second poster titled “Historical-Linguistic Approach to the Subsistence of the First Bantu Speakers South of the Rainforest: The Banana Case” was presented by Sifra Van Acker and co-authored by Sara Pacchiarotti and Koen Bostoen. This poster presented preliminary results of Sifra’s ongoing PhD research on the reconstruction of subsistence-related vocabulary in Proto-West-Coastal-Bantu as part of the project’s wider historical-comparative linguistic research. The banana case is highly relevant because it is still not clear when, how and by whom bananas were introduced in Africa and which role they played in the diet of early Bantu speakers and in the expansion of their languages through Central Africa.