Category: Lectures

Epidemie leidde anderhalf millennium geleden wellicht tot massale ontvolking Centraal-Afrika

English version

Version française

Versión en español

Zo’n 1500 jaar geleden verdwenen menselijke nederzettingen haast volledig uit het Congo-regenwoud, waarschijnlijk door (jawel!) een langdurige epidemie van een besmettelijke ziekte. Tot deze opmerkelijke conclusie komt een interdisciplinaire en internationale groep van onderzoekers gecoördineerd door Prof. Koen Bostoen (UGent), in samenwerking met onder meer het Koninklijk Museum voor Midden-Afrika (KMMA). De nieuwe studie herziet de bevolkingsgeschiedenis van zeven Afrikaanse landen (Kameroen, de Centraal-Afrikaanse Republiek, de Democratische Republiek Congo, de Republiek Congo, Gabon, Equatoriaal-Guinea en Angola), omdat eruit blijkt dat de hedendaagse sprekers van Bantoetalen in Centraal-Afrika niet rechtstreeks afstammen van de gemeenschappen die vanaf ongeveer 4000 jaar geleden het regenwoud hebben gekoloniseerd.

In de context van hedendaagse debatten over dekolonisatie, restitutie van Afrikaans cultureel erfgoed en antiracisme is er opnieuw veel aandacht voor de Europese kolonisatie van Centraal-Afrika. Dat het koloniaal verleden van België tot op vandaag onverwerkt is bewijst ook de lopende bijzondere Kamercommissie belast met het onderzoek ervan. Toch was de Belgische passage in Congo, Rwanda en Burundi niet meer dan een korte paragraaf in de lange en bewogen geschiedenis van Centraal-Afrika. De moderne mens leefde al vele tienduizenden jaren in de Centraal-Afrikaanse savannes voordat hij voor het eerst in Europa opdook. En lang voordat de eerste Europese expeditie in het Congo-regenwoud doordrong overwonnen onze voorouders daar enorme uitdagingen, zo blijkt opnieuw uit deze onlangs verschenen studie.

De eerste sedentaire samenlevingen van Bantoe-sprekers vestigden zich

vanaf 700 v.C in het Congo-regenwoud; de Momboyo-rivier op weg naar

het Nationaal Park van Salonga in DR Congo © Wannes Hubau 2015

Op zoek naar sporen van de eerste nederzettingen van Bantoe-sprekers ten zuiden

van het Congo-regenwoud: archeologische opgravingen nabij Idiofa (Kwilu Provincie,

DR Congo) in het kader van het BantuFirst-project © Igor Matonda 2019

Unieke interdisciplinaire onderzoeksmethode

De onderzoekers gebruikten het aantal beschikbare koolstofdateringen (C14) op archeologische vondsten uit opeenvolgende periodes als indicatie voor de omvang van menselijke activiteit en demografische schommelingen. Ze combineerden dit met een analyse van aardewerkstijlen, die een aanwijzing zijn voor de verspreiding van technologische ontwikkelingen tussen nederzettingen. Deze goed gedateerde archeologische gegevens werden verder vergeleken met genetisch en taalkundig bewijsmateriaal.

Het koppelen van 1149 radiokoolstofdateringen aan 115 aardewerkstijlen uit 726 verschillende sites in het Congo-regenwoud en aangrenzende gebieden maakt de omvang van deze studie uniek. Deze drie archeologische datasets werden nooit eerder op zo’n grote schaal en voor zo’n lange periode geïntegreerd. Hierdoor konden de onderzoekers aantonen dat in geheel Centraal-Afrika twee periodes van meer menselijke activiteit (± 800 v.C. tot 400 n.C. en ± 1000 tot 1900 n.C.) duidelijk van elkaar gescheiden zijn door een massieve ontvolking tussen 400 en 600 n.C. Volgens archeoloog Dirk Seidensticker (UGent) kunnen de twee tijdperken gekend als Vroege en Late IJzertijd nu beter gedefinieerd worden voor Centraal-Afrika:

“Deze twee periodes vertonen sterk verschillende aardewerkstijlen die eerst een expansiefase van wijde verspreiding vertonen en dan een regionaliseringsfase met veel meer lokale soorten keramiek. Omdat aardewerk een van de weinige types materieel cultureel erfgoed is die de tand des tijds heeft doorstaan is dit een belangrijke stap voorwaarts voor de archeologie van het Afrikaans continent.”

Nieuwe kijk op controversiële Bantoe-Expansie

De initiële migratie van Bantoe-sprekende volkeren vanuit het grensgebied tussen Nigeria en Kameroen tot in zuidelijk Afrika is uniek in de wereldgeschiedenis vanwege haar omvang, snelheid en aanpassing aan verschillende soorten natuurlijke omgeving. Deze zogenoemde “Bantoe-Expansie” had een immense impact op het taalkundige, demografische en culturele landschap van het continent. De Bantoetalen zijn de grootste taalfamilie van Afrika: ongeveer 1 op 3 Afrikanen spreekt 1 of meerdere Bantoetalen.

De kolonisatie van Afrika door Bantoe-sprekers wordt meestal gezien als een lang en ononderbroken proces. De nieuwe studie toont echter aan dat de eerste sedentaire samenlevingen die zich vanaf 700 v.C. in het Congo-regenwoud vestigden opnieuw grotendeels zijn verdwenen tussen 400 en 600 n.C. De Bantoe-taalgemeenschappen in het grootste deel van Congo en omstreken zijn dus misschien wel bijna 1000 jaar jonger dan eerder gedacht. Los van alle zaken die puur wetenschappelijk herdacht moeten worden illustreert dit fascinerend nieuw inzicht volgens Prof. Koen Bostoen (UGent), historisch taalkundige en Afrikanist, nog maar eens dat Afrikaanse samenlevingen reeds lang vóór de trans-Atlantische slavenhandel en de Europese kolonisatie enorme beproevingen hebben doorgemaakt.

“En bovenal hadden ze de veerkracht en inventiviteit om die terug te boven te komen. In deze tijd van pandemie, klimaatverandering en socio-economische malaise voor de overgrote meerderheid van de mensen in Centraal-Afrika is dit toch een hoopgevend inzicht”.

Een pandemie als oorzaak van ontvolking?

De grootschalige ontvolking van het Congo-regenwoud rond 400-600 n.C. werd mogelijk veroorzaakt door een langdurige epidemie. Paleobotanist en tropisch woudecoloog Wannes Hubau (UGent & KMMA Tervuren): “De periode viel samen met nattere klimatologische omstandigheden in de regio, wat de uitbraak van een epidemie kan getriggerd hebben.” Er is immers een opmerkelijke overeenkomst in tijd met de Pest van Justinianus (541–750 n.C.), die potentieel heeft bijgedragen aan de val van zowel het Romeinse rijk als het rijk van Aksum in Ethiopië. Deze pandemie doodde mogelijk 100 miljoen mensen in Azië, Europa en Afrika. De nieuwe studie brengt geen hard bewijs dat de ontvolking van Centraal-Afrika effectief het gevolg is van een epidemie, maar het is wel zo dat de Yersinia pestis-bacterie, die de Pest van Justinianus veroorzaakte, al lang aanwezig is in Centraal-Afrika. Eén bepaalde variant ervan, die vandaag nog steeds voorkomt in Congo, Zambia, Kenia en Oeganda, is de oudste levende verwant van de variant die in 14de-eeuws Europa de Zwarte Dood veroorzaakte.

“We beschouwen een aanhoudende pestepidemie als plausibele hypothese voor de waargenomen ontvolking van Centraal-Afrika in de 5de-6de eeuw n.C.”.

Op zoek naar sporen van de eerste nederzettingen van Bantoe-sprekers ten zuiden

van het Congo-regenwoud: archeologische opgravingen te Mukila (Kwango Provincie,

DR Congo) in het kader van het BantuFirst-project © Dirk Seidensticker 2018

Meer informatie

Contact

De Kasai-rivier te Mangai (Kwilu Provincie, DR Congo), de zuidgrens van het

Congo-regenwoud © Koen Bostoen 2019

Mbuun vrouwen nabij Idiofa (Kwilu Provincie, RD Congo) maken aardewerken potten

klaar om te bakken © Koen Bostoen 2019

Une épidémie comme cause probable d’un dépeuplement massif en Afrique centrale il y a 1500 ans

Nederlandse versie

English version

Versión en español

Il y a environ 1500 ans, les sociétés humaines ont pratiquement disparu de la forêt tropicale du Congo, probablement en raison d’une longue épidémie. C’est la conclusion remarquable à laquelle est parvenu un groupe de chercheurs interdisciplinaire et international coordonné par le professeur Koen Bostoen (UGent), en collaboration avec, entre autres, le Musée royal de l’Afrique centrale (MRAC). Cette étude novatrice révèle que les locuteurs contemporains de langues bantoues d’Afrique centrale ne descendent pas directement des communautés qui ont colonisé la forêt tropicale il y a environ 4000 ans. Elle révise ainsi l’histoire démographique de sept pays africains (Cameroun, République centrafricaine, République démocratique du Congo, République du Congo, Gabon, Guinée équatoriale et Angola).

Dans un contexte actuel des débats sur la décolonisation, la restitution du patrimoine culturel africain et l’antiracisme, la colonisation européenne de l’Afrique centrale suscite une nouvelle fois beaucoup d’attention. Le fait que le passé colonial de la Belgique reste non résolu à ce jour est également démontré par l’existence d’une commission parlementaire spéciale chargée d’enquêter sur ce passé. Pourtant, le passage belge au Congo, au Rwanda et au Burundi n’était qu’un court paragraphe dans l’histoire longue et mouvementée de l’Afrique centrale. L’homme moderne a vécu dans les savanes d’Afrique centrale pendant plusieurs dizaines de milliers d’années avant d’apparaître pour la première fois en Europe. Et bien avant que la première expédition européenne ne pénètre dans la forêt tropicale du Congo, nos ancêtres y ont surmonté d’énormes difficultés, comme le montre une fois de plus cette étude récemment publiée.

Les premières sociétés sédentaires et bantouphones se sont installées dans la forêt tropicale du Congo à partir de 700 avant J.-C.; la rivière Momboyo, proche du Parc national de la Salonga en RD Congo. © Wannes Hubau 2015

À la recherche de traces des premières implantations de locuteurs de langues bantoues au sud de la forêt tropicale du Congo : fouilles près d’Idiofa (province du Kwilu, RD Congo) dans le cadre du projet BantuFirst. © Igor Matonda 2019

Une méthode de recherche interdisciplinaire unique

Les chercheurs ont utilisé les datations par le carbone 14 disponibles pour les découvertes archéologiques de périodes successives comme indication de l’ampleur de l’activité humaine et des fluctuations démographiques. Ils ont combiné cela avec une analyse des styles de poterie, qui sont indicatifs de la diffusion de nouvelles technologies entre communautés. Ces données archéologiques bien datées ont été comparées avec des données génétiques et linguistiques.

Les chercheurs ont relié 1149 datations par le carbone 14 à 115 styles de poterie provenant de 726 sites différents dans la forêt tropicale du Congo et dans les régions adjacentes, ce qui rend la portée de cette étude unique. Ces trois ensembles de données archéologiques n’ont jamais été intégrés à une échelle aussi grande et sur une période aussi longue. Cela a permis aux chercheurs de démontrer que dans toute l’Afrique centrale, deux périodes de grande activité humaine (± 800 avant J.-C. à 400 après J.-C. et ± 1000 à 1900 après J.-C.) sont clairement séparées par un dépeuplement massif entre 400 et 600 après J.-C. Selon l’archéologue Dirk Seidensticker (UGent), les deux périodes – connues sous le nom d’Âges du fer ancien et récent – peuvent maintenant être mieux définies pour l’Afrique centrale :

“Ces deux périodes présentent des styles de poterie très différents qui montrent d’abord une phase d’expansion et de large diffusion, puis une phase de régionalisation avec davantage de types de céramique locale. Comme la poterie est l’un des rares types de patrimoine culturel matériel qui a résisté à l’épreuve du temps, il s’agit d’une avancée majeure pour l’archéologie du continent africain”.

Nouvelle perspective sur l’expansion bantoue controversée

La migration initiale des communautés bantouphones de la région frontalière entre le Nigeria et le Cameroun vers l’Afrique australe est unique dans l’histoire du monde en raison de son ampleur, de sa rapidité et de son adaptation à différents types d’environnements naturels. Cette “expansion bantoue” a eu un impact immense sur le paysage linguistique, démographique et culturel du continent. Les langues bantoues sont la plus grande famille linguistique en Afrique : environ 1 Africain sur 3 parle une ou plusieurs langues bantoues.

La colonisation de l’Afrique par les locuteurs de langues bantoues est généralement considérée comme un processus long et continu. Cependant, cette nouvelle étude montre que les premières sociétés sédentaires qui se sont installées dans la forêt tropicale du Congo à partir de 700 avant J.-C. ont largement disparu entre 400 et 600 après J.-C. Les communautés bantouphones de la plus grande partie du Congo et de ses environs pourraient donc être plus jeunes qu’on ne le pensait. Elles seraient ainsi plus récentes de près de 1000 ans. Outre toutes les questions que cela pose du point de vue scientifique, cette découverte fascinante illustre une fois de plus, selon le professeur Koen Bostoen (UGent), spécialiste en linguistique historique et africaniste, que les sociétés africaines ont traversé d’énormes épreuves bien avant la traite transatlantique des esclaves et la colonisation européenne.

“Et surtout, elles ont eu la résilience et l’inventivité nécessaires pour les surmonter. En cette période de pandémie, de changement climatique et de malaise socio-économique pour une grande majorité des habitants d’Afrique centrale, c’est une découverte porteuse d’espoir.”

Une pandémie comme cause du dépeuplement ?

Le dépeuplement massif de la forêt tropicale du Congo vers 400-600 après J.-C. a peut-être été causé par une longue épidémie. Le paléobotaniste et écologiste des forêts tropicales Wannes Hubau (UGent & MRAC Tervuren) explique : “Cette période coïncide avec des conditions climatiques plus humides dans la région, ce qui a pu déclencher une épidémie”. De plus, on constate une remarquable concordance dans le temps avec la peste de Justinien (541-750 après J.-C.), qui a potentiellement contribué à la chute de l’Empire romain et du royaume d’Aksoum en Ethiopie. Il se peut que cette pandémie ait tué 100 millions de personnes en Asie, en Europe et en Afrique. La nouvelle étude n’apporte aucune preuve tangible que le dépeuplement de l’Afrique centrale fut effectivement le résultat d’une épidémie, mais il est à noter que la bactérie Yersinia pestis, qui a causé la peste de Justinien, est présente depuis longtemps en Afrique centrale. Une variante particulière de cette maladie, que l’on trouve encore aujourd’hui en RD Congo, en Zambie, au Kenya et en Ouganda, est le plus ancien parent vivant de la variante qui a causé la peste noire en Europe au 14e siècle.

“C’est pourquoi nous envisageons une épidémie de peste persistante comme une hypothèse plausible pour le dépeuplement observé de l’Afrique centrale aux 5e et 6e siècles après J.-C.”, explique Wannes Hubau.

À la recherche de traces des premières implantations de locuteurs de langues bantoues au sud de la forêt tropicale du Congo : fouilles  à Mukila (province du Kwango, RD Congo) dans le cadre du projet BantuFirst. © Dirk Seidensticker 2018

Plus d’informations

Contact

La rivière Kasai à Mangai (province du Kwilu, RD Congo), frontière sud de la

forêt tropicale du Congo. © Koen Bostoen 2019

Des femmes mbuun près d’Idiofa (province du Kwilu, RD Congo) préparent des pots  en terre cuite pour la cuisson © Koen Bostoen 2019

La epidemia prolongada de enfermedades posiblemente causó el colapso de la población en África Central hace 1600-1400 años

English version

Version française

Nederlandse versie

Un nuevo estudio publicado en la revista Science Advances muestra que las comunidades de habla Bantú de la selva tropical del Congo sufrieron un gran colapso demográfico desde hace 1600 años hasta hace 1400 años, y que un significativo re-poblamiento no se reinició hasta hace unos 1000 años. Estos hallazgos revisan la historia de la población de siete países africanos actuales (Camerún, República Centroafricana, República Democrática del Congo, República del Congo, Gabón, Guinea Ecuatorial, y Angola), y desafían la creencia común de que la colonización de África Central por comunidades de habla Bantú fue un proceso continuo desde hace unos 4000 años hasta el inicio de la trata transatlántica de esclavos.

Los debates actuales sobre la descolonización, la restitución de la herencia cultural africana y el anti-racismo también han reactivado el interés sobre la colonización europea de África central, incluso si fue un período relativamente corto durante la larga y agitada historia de esta región. Los humanos modernos vivieron en las sabanas de África central más de diez miles de años antes de que emergieran en Europa. También, mucho antes de que la primera expedición europea atravesara la selva tropical del Congo, nuestros antepasados superaron allí muchos desafíos, como se muestra nuevamente en este estudio recientemente publicado.

 

Las primeras sociedades sedentarias hablantes de lenguas bantúes se establecieron en la selva tropical del Congo en 700 a.C.; en el río Momboyo, cerca del Parque Nacional Salonga en la República Democrática del Congo © Wannes Hubau 2015

En busca de pruebas de los primeros asentamientos de hablantes de lenguas bantúes al sur de la selva tropical del Congo. Excavaciones arqueológicas cerca de Idiofa (provincia de Kwilu, República Democrática del Congo) son parte del proyecto BantuFirst © Igor Matonda 2019

Destacado método de investigación interdisciplinaria

Como parte de un novedoso proyecto de investigación interdisciplinaria que examina las interconexiones entre la migración humana, la difusión del idioma, el cambio climático y la agricultura temprana en el África central precolonial, el estudio actual combina un análisis exhaustivo de todas las fechas arqueológicas de radiocarbono disponibles (usadas como un indicador de la actividad humana y fluctuación demográfica) con un análisis integral de la diversidad y distribución de estilos de alfarería (usadas como un indicador del desarrollo socioeconómico). Estos registros arqueológicos bien datados se compararon también en este estudio con la evidencia genética y lingüística para obtener nuevos conocimientos sobre la historia de los asentamientos antiguos de las poblaciones de habla Bantú en la selva tropical del Congo.

Según el arqueólogo Dirk Seidensticker (de la Universidad de Gante), uno de los autores del estudio, el enfoque multidisciplinar desarrollado en este estudio es único tanto en términos de evidencia empírica como de método científico, ya que utiliza mas de 1140 fechas de radiocarbono vinculadas a 115 estilos de cerámica recuperados en 726 sitios a lo largo de la selva tropical del Congo y áreas adyacentes:

“Somos los primeros en integrar estos tres tipos de conjuntos de datos arqueológicos a una escala tan grande y por un período tan largo para en demostrar que en África Central los dos períodos de actividad humana más intensa (entre ~800 a.C. a 400 d.C.; y entre ~1000 a 1900 d.C.) están separados por un colapso generalizado de la población entre 400 y 600 d.C. Al hacerlo, podríamos delinear claramente los períodos comúnmente conocidos como la Edad del Hierro Temprana y la Edad del Hierro Tardía, cada uno de ellos caracterizado por estilos de cerámica distintos que primero experimentaron una fase de expansión generalizada seguida de una fase de regionalización con muchos más estilos de cerámica locales. Al ser la cerámica uno de los pocos elementos materiales del patrimonio cultural que ha sobrevivido a los estragos del tiempo, este es un importante paso adelante para la arqueología de África central.”

Nuevos descubrimientos sobre la controvertida expansión Bantu

La expansión inicial de personas de habla Bantú, desde su tierra natal en la frontera entre Nigeria y Camerún hacia el este y el sur de África que comenzó hace unos 4000 años, es única en el mundo debido a su magnitud, rápido ritmo y adaptación a múltiples zonas ecológicas. Esta expansión tuvo un impacto trascendental en el panorama lingüístico, demográfico y cultural del continente africano. Las lenguas bantúes constituyen la familia lingüística más extendida de África (aproximadamente 1 de cada 3 africanos habla una o varias lenguas bantúes).

El lingüista especializado en poblaciones Africanas Koen Bostoen (de la Universidad de Gante), otro de los autores del estudio, está entusiasmado con la forma en que estas nuevas ideas nos instan a reflexionar sobre la expansión Bantú, uno de los temas más controvertidos en la historia de África:

“La colonización de África por comunidades de habla Bantú generalmente se ve como un solo macroevento de largo plazo y continuado. Tendemos a ver a los actuales hablantes lenguas bantúes de hoy como los descendientes directos de aquellos que originalmente se establecieron en la selva tropical hace unos 2700 años. Asimismo, pensamos que las lenguas bantúes actuales se desarrollaron directamente a partir de las lenguas ancestrales de aquellos primeros pobladores. Sin embargo, nuestros resultados muestran que esta ola inicial de comunidades de la Edad del Hierro Temprana de habla Bantú había desaparecido en gran medida de toda la región de la selva tropical del Congo en el año 600 d.C. Por lo tanto, las lenguas bantúes de esta zona pueden ser casi 1000 años más jóvenes de lo que se pensaba. Desde el punto de vista científico, esto presenta nuevos desafíos en el uso de datos lingüísticos para reconstruir la historia de África. De manera más general, nuestro estudio muestra que las sociedades africanas se enfrentaron graves catástrofes mucho antes de la trata transatlántica de esclavos y la colonización europea y tuvieron la capacidad de superarlas y recuperarse. Esto es muy esperanzador.”

¿Una epidemia prolongada como causa del colapso poblacional?

El paleobotánico Wannes Hubau (de la Universidad de Gante & MRAC Tervuren), otro de los autores del estudio, destaca que el colapso drástico de la población alrededor de 400-600 d.C. coincidió con condiciones climáticas más húmedas en toda la región y, por lo tanto, puede haber sido promovido por una epidemia de enfermedad prolongada:

“Observamos una amplia coincidencia entre el marcado declive demográfico en la selva tropical del Congo y la plaga de Justiniano (541–750 d.C.), que se considera uno de los factores que llevaron a la caída tanto del Imperio Romano como del Imperio Aksumita en Etiopía. La peste puede haber matado hasta 100 millones de personas en Asia, Europa y África. No tenemos pruebas directas de que el colapso de la población observado en nuestros datos arqueológicos se deba realmente a una enfermedad persistente transmitida por vectores. Sin embargo, la bacteria Yersinia pestis, que causó la plaga de Justiniano, tiene una presencia de larga duración en África central. Una cepa en particular, que todavía se encuentra hoy en la República Democrática del Congo, Zambia, Kenia y Uganda, ha prevalecido en África central durante al menos 300 años y es la cepa viva más antigua estrechamente relacionada con el linaje que causó la Peste Negra en la Europa del siglo XIV. Por lo tanto, consideramos que una pandemia prolongada de peste es una hipótesis plausible para la disminución suprarregional de la población observada en África central durante los siglos V-VI”.

En busca de pruebas de los primeros asentamientos de hablantes de lenguas bantúes al sur de la selva tropical del Congo. Excavaciones arqueológicas en Mukila (provincia de Kwango, República Democrática del Congo) son parte del proyecto BantuFirst © Dirk Seidensticker 2018

Más información

Contacto

El río Kasai en Mangai (provincia de Kwilu, República Democrática del Congo),

frontera sur de la selva tropical del Congo © Koen Bostoen 2019

Mujeres Mbuun cerca de Idiofa (provincia de Kwilu, República Democrática Congo)

preparan vasijas de barro para hornear © Koen Bostoen 2019

Guy Kouarata joins the BantuFirst team

 

On December 21, 2020 Guy Kouarata has joined the BantuFirst team as a post-doctoral researcher in historical-comparative Bantu linguistics. His research will focus on the languages of the so-called Teke group (Bantu B70), which spreads over Congo-Kinshasa, Congo-Brazzaville and Gabon.

First published aDNA data from the DRC thanks to BantUGent excavations

A new interdisciplinary study published in the journal Science Advances reports on 20 newly sequenced ancient genomes from sub-Saharan Africa, including the first genomes from Botswana, Uganda and the Democratic Republic of Congo. These last data are foremost the result of archaeological research on the ancient kingdom of the Kongo during the ERC-funded KongoKing project. The new study contributes to a better comprehension of how diverse African societies with a diverse linguistic and cultural background interacted with each other during the Neolithicon and Iron Age. English, French and Dutch press releases are available.